Mazury (daw. Mazowsze Pruskie, Mazury Pruskie, maz. Mazurÿ) – region geograficzno-kulturowy w północno-wschodniej Polsce, obejmujący tereny Pojezierza Mazurskiego i Iławskiego, administracyjnie wchodzący w skład województwa warmińsko-mazurskiego.
Według Jana Grzeni etymologii nazwy „Mazury” należy dopatrywać się w rzeczowniku „maź”, dawniej oznaczającym smołę, ze względu na zamieszkujących te ziemie smolarzy. Pochodzenie nazwy w wersji mnogiej datuje się na wiek XV. Prof. Zbigniew Chwojnowski, badacz historii i kultury Mazurów, mówi również: „Samo słowo Mazur oznacza smolarza, człowieka, który się marze słomą, co wiązało się z czynnościami, wykonywanymi przez mieszkańców puszcz. Termin ten rozpowszechnił się w XIX wieku na Prusach Wschodnich, skąd został przejęty do języka polskiego”.
Ze względu na położenie geograficzne i złożoną historię, obszar dzisiejszych Mazur i Warmii przez wiele stuleci stanowił pogranicze wielu kultur. Region ten graniczył z krainami zamieszkiwanymi przez Polaków, Warmiaków, Litwinów, Niemców i Rosjan. Ziemie mazurskie przez wiele stuleci leżały w granicach państwa niemieckiego, wchodząc w skład Rzeczypospolitej Polskiej dopiero po II wojnie światowej, wcześniej bowiem znajdowały się w granicach niemieckich.
Historycy uważają, iż na przełomie XIX i XX wieku Mazury zamieszkiwało około 500 tysięcy mieszkańców, w tym ludność polska stanowiła prawie 75%.
Z całą pewnością można stwierdzić, że Mazurzy różnili się od innych mieszkańców Prus Wschodnich. Charakterystyczny był ich język, przypominający język polski, wywodzący się z niższych warstw gwary mazowieckiej, odmienna wymowa i gramatyka, archaizmy i widoczne germanizmy.
Kultura ludowa i zwyczaje
Choć dawni mieszkańcy Dawni Mazur często czuli silną związek z polskością i kultywowali wiele zwyczajów i tradycji, to obecna była też na tych terenach wyraźna odmienność etniczna i kulturowa.
Jeszcze przed 1945 r. nieznany był na tych obszarach zwyczaj łamania się opłatkiem, zaś ubrane świątecznie choinki zagościły w domach dopiero około roku 1910. Główną ozdobą był zaś wieniec adwentowy wieszany w domu przed Bożym Narodzeniem. Był on pleciony z gałęzi choinki, przystrajany wstążkami i świeczkami.
Pierwszego dnia świąt obchodzono Jutrznię na Gody, a w uroczystości w której udział brała cała społeczność. Wedle lokalnych wierzeń, w okresie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli, po wsi chodziły czarownice i różne złe duchy. Dwanaście dni pomiędzy tymi świętami miało określać pogodę, która potem będzie panować w każdym miesiącu nowego roku oraz przepowiadano przyszłość.
Piękna i słoneczna pogoda w Boże Narodzenie zwiastowała obfite plony w kolejnym roku, a jeśli dzień ten wypadał w niedzielę, wróżył spokój i zgodę w domostwach. Natomiast jeśli w drugi dzień Bożego Narodzenia również podoba byłaby udana, obawiano się z kolei domowych niesnasek.
Po Nowym Roku wsie zapełniały się chodzącymi przebierańcami, zwanych Klonami, Szymonami, Napierkami, ubranych w maski zwierząt.
Gdy na wsi mazurskiej zdarzyła się kradzież, poszkodowany zwracał się do pastora z prośbą o bicie w dzwon, wierzono bowiem, że jego dźwięk unieruchomi złodzieja w miejscu. Silnie zakorzeniona była też wiara, że święcone wino posiada uzdrawiające moce w najróżniejszych przypadłościach i chorobach.
Wśród mieszkańców Mazur istniały też nieformalne zakazy wykonywania niektórych prac gospodarskich w poszczególne dni w roku np. w czwartek po kolacji. Wierzono bowiem, że kto nie przestrzega tego zakazu, u tego zmory i duchy pozaplatają zwierzętom grzywy i ogony. A piejąca kura była np. zwiastunem kłopotów lub nieszczęść.
W wierzeniach dawnych mieszkańców Mazur znajdziemy też cały szereg demonów: ogników, topników (topiących w jeziorach ludzi) czy mar. Przybierały one postacie zwierząt i ptactwa, a zamieszkiwały lasy i bagna.
Mogły być dobre lub złe. Na przykład demon zwany Kłobukiem przybierał postać czarnego kurczaka. Czarownicom zaś przypisywano moc rzucania uroków na młode zwierzęta i dzieci oraz na krowy, by przestawały dawać mleko. Przed złymi mocami broniono się wiążąc czerwone wstążki, zostawiając siekiery w oborach, czy liczono wspak, jednocześnie spluwając.
Charakterystycznymi motywami ludowej twórczości tego regionu był diabeł i chytra baba, z którymi wiążą się ludowe przysłowia i powiedzenia (np. Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle).
Mazurska architektura wiejska
Na typową zabudowę wsi mazurskiej składał się kościół z wieżą położony w centrum osady, karczma, folwark cmentarz. Znajdziemy też wiatraki, młyny, kuźnie. Drewniane budynki stawiane były w kształcie prostokąta, z dwuspadzistymi dachami. Pod względem konstrukcji i wyglądu chałupa mazurska ma wiele wspólnego z chałupami sąsiednich Kurpi.
Ściany budynków stawiano w układzie wieńcowym, czyli bal na bal, z obrobionych prostokątnych kloców, prostokątnych. Dachy pokrywano najczęściej słomą lub trzciną (w okresie późniejszym zazwyczaj dachówką holenderką, gdyż w pod koniec XIX w., ze względów pożarowych rząd pruski zakazał krycia strzechą).Domy budowano z podcieniem. W ścianach umieszczano okna i drzwi, zazwyczaj jaśniejsze od ścian, często białe, zielone, błękitne, w okiennicach wycinano wzory. Drzwi wykonywano z deseczek układanych w jodełkę lub romby.
Okna były dużo mniej zdobne niż na Kurpiach. Często wyposażone były w okiennice, czasem otaczały je ozdobnie wycięte deski. Drzwi robiono z deseczek układanych w jodełkę, romby itp. Dachy domów mazurskich, obowiązkowo dwuspadowe, kryte są zazwyczaj dachówką holenderką, gdyż w pod koniec XIX w. ze względów pożarowych rząd pruski zakazał krycia strzechą. Strzechy są więc tutaj bardzo rzadkie. Szczyty chałup często były ozdabiane deskami układanymi w desenie, czasem zwieńczone ozdobnie ciosanymi sterczynami.
Szczyty chałup mazurskich bywały wysunięte przed ścianę parteru na kilkadziesiąt centymetrów i oparte na ozdobnie wyciosanych słupkach – tzw. domy z podcieniem. Jednym z elementów budownictwa wiejskiego była tzw. ciemna kuchnia.
Mazurskie domy stawiano najczęściej równolegle do drogi. Między drogą a domem urządzono zaś ogródki kwiatowe. Za budynkiem mieszkalnym znajdowało się podwórze, a wokół niego skupione były zabudowania gospodarcze – obory, chlewy, stajnie (jedną z charakterystycznych cech mazurskiej zagrody chłopskiej było oddzielenie położenie budynku mieszkalnego i zabudowań gospodarczych). Tył działki zamykała stodoła. Częsta dla tych terenów była też zabudowa kolonijna, czyli pojedyncze gospodarstwa porozrzucane pośród pól, łąk i lasów.
Najbardziej charakterystycznym kwiatem, obecnym przed domostwami mazurskimi, była wysoka malwa. Jeśli chodzi o drzewa, tamtejszy krajobraz bogaty był w brzozy, lipy, klony.
W południowej i wschodniej części województwa zachowały się jeszcze nieliczne drewniane domy, zbudowane najczęściej w konstrukcji zrębowej, z rzeźbionymi podcieniami, gankami, ozdobnymi okiennicami. Dziś stanowią przyciągający turystów barwny folklorystyczny element minionej epoki.
W kulturze ludowej Mazur istotne miejsce – poza wspólnym spędzaniem czasu, śpiewaniem, opowiadaniem o dawnych dziejach, przekazywaniem baśni i legend z pokolenia na pokolenie – zajmuje także mazurska moda wiejska. Odzież zarówno męska, jak i damska była zróżnicowana w zależności od pory roku, stanu majątkowego, a także okoliczności, w jakich strój noszono. Według literatury polskiej i niemieckiej ludowy strój na Warmii i Mazurach powszechnie używany był w latach 1820-1870.
Bibiografia:
Wikipedia
„Polska drewniana” http://www.polskadrewniana.pl
Czerwiński, Polska wielu kultur i religii, Warszawa 2013
Belzyt Leszek, Między Polską a Niemcami. Weryfikacja narodowościowa i jej następstwa na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1945-1950, Toruń 1996
Drabecka, B. Krzyżaniak, J. Lisakowski, Folklor Warmii i Mazur, Warszawa 1978
Hochleitner, Obrzędy doroczne w kulturze chłopskiej Warmii Południowej w XVI-XVII w., Olsztyn 2006
Kossert Andreas, Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004
www.nocowanie.pl/9-ciekawostek-o-warmii-i-mazurach
Kwapień, Kultura ludowa Mazur, tekst dostępny w Internecie: http://www.dialektologia.uw.edu.pl
Liżewska, Tradycyjne budownictwo wiejskie na Warmii i Mazurach, Olsztyn 2007
Jeśli jesteś twórcą, rękodzielnikiem lub rzemieślnikiem, mieszkasz tu i tworzysz swoje dzieła, chętnie pokażemy je na FB, tutaj: www.facebook.com/mazury.artystycznie
W tym celu skontaktuj się z nami:
email: biuro@aktiveco.org lub bezpośrednio poprzez nasz powyższy fp – Mazury Artystycznie 🙂